Giáo dục thế hệ trẻ là nhiệm vụ của toàn xã hội, trong đó vai trò của gia đình rất lớn. Mà trong gia đình, người có ảnh hưởng giáo dục sâu sắc với con cái lại là người mẹ.

Truyện kể về các bà mẹ ở nước ngoài đã được phổ biến nhiều, nhưng thường được khai thác vận dụng trong các công trình nghiên cứu hay các tác phẩm nghệ thuật. Ở nước ta, thật tình cũng không hiếm những tấm gương sáng của các bà mẹ đạt nhiều thành công trong việc dạy dỗ con, song chưa được thu thập đúng với vị trí đáng có. Chúng ta đã nói, viết nhiều về các bà mẹ, nhất là các bà mẹ tham gia sự nghiệp chiến đấu, bảo vệ cách mạng, gương mẫu trong sản xuất, v.v... Đang thiếu trong tủ sách của ngành giáo dục, của các tổ chức phụ nữ, những cuốn sách nêu gương dạy và nuôi con, như giai thoại của các bà mẹ Nhà hiền triết Mạnh Tử, mẹ Nhà khoa học Êđisơn, v.v... Lần này, chúng tôi cố gắng thí nghiệm bổ sung vào chỗ thiếu đó.

Nói là thí nghiệm, vì sự thực đây là một việc khó khăn. Chủ đề có thể là rất hay, nhưng tư liệu hiếm, phải nói là rất hiếm. Nói chung về công lao bà mẹ thì được, nhưng nói đến từng bà mẹ cụ thể, có tên tuổi, có hành vi, cử chỉ, ngôn ngữ hẳn hoi thì khó vô cùng. Sử sách không chép hoặc chỉ nhắc đến qua loa. Nhiều gia phả đã mất, nếu còn thì lại không ghi tên thật và cũng không cung cấp nhiều chi tiết. Phần lớn chỉ là những truyện truyền văn, và những điều dự đoán. Suy diễn truyện đành là một hướng giải quyết, song cũng phải dè dặt. Thí dụ, có thể hư cấu truyện bà Trịnh Thị Thương dạy dỗ người con anh hùng là Lê Lợi, song ai dám tưởng tượng cách dạy con của cụ Hoàng Thị Loan trong việc đào tạo nên anh Nguyễn Sinh Cung?

Cuốn sách này nằm trong kế hoạch của một công trình nghiên cứu về bà mẹ Việt Nam, và về bà mẹ trong ngành giáo dục. Trước khi đi vào chuyên luận, chúng tôi lần lượt công bố những mẩu truyện đáng lưu tâm, chủ biên dự thảo đề cương, mời nhiều bạn viết ở các nơi, nhà khoa học và nhất là ở các cơ sở, sưu tầm, khởi thảo. Cách trình bày các truyện không đòi hỏi theo một thể loại nào, người viết có thể dùng văn tường thuật, miêu tả hay khảo cứu, nghị luận miễn là nói lên được sự chăm sóc dạy dỗ con của các bà mẹ Việt Nam ở nhiều khía cạnh khác nhau. Chúng tôi xử lý lại toàn bộ bản thảo để đảm bảo văn phong thống nhất và yêu cầu khoa học. Phải chấp nhận những tư liệu dã sử và biện pháp hư cấu, nhưng các bài viết phải được giám định theo phương pháp nghiên cứu lịch sử, chứ không thể là sáng tác tự do. Rất mong bạn đọc đồng tình với cách biên soạn ấy.

Hiện nay, vấn đề đạo đức xã hội, vấn đề giáo dục gia đình đang đòi hỏi phải được đặc biệt quan tâm. Kể lại những thành công của các bà mẹ trong truyền thống, để giúp mọi người – nhất là các bà mẹ hôm nay – suy ngẫm vận dụng vào việc dạy dỗ con em mình, chắc cũng là chính đáng và cấp thiết.

Bộ sách này sẽ gồm nhiều tập. Có tập ghi chép về các bà mẹ trên thế giới. Có tập nói đến những bà mẹ trong cổ tích hay trong các tác phẩm văn học. Chúng tôi cũng sẽ dành một tập cho những người mẹ trong thời kì hiện đại. Nhưng tập đầu chủ yếu là giới thiệu những bà mẹ trong truyền thống Việt Nam. Chúng tôi mong được nhiều ý kiến đóng góp, phê bình, và nhất là những phát hiện mới về tư liệu. Chắc chắn ở từng thôn xóm nước ta, từ Bắc chí Nam, cả miền núi, có rất nhiều truyện về các bà mẹ được lưu hành mà sách vở chưa biết đến. Chúng tôi mong bạn đọc mách cho nhiều tín hiệu. Hoặc các bạn tự viết bổ sung cho bộ sách này; hoặc chúng tôi sẽ chia nhau về thực địa để cùng các bạn tìm tòi khai thác.

Chủ biên

Giáo sư VŨ NGỌC KHÁNH